Historia Szczańca

Tu mieszkamy

Szczaniec – miejsce naszego urodzenia i zamieszkania – posiada bogatą przeszłość. Żyło tutaj wiele pokoleń ludzkich. Ślady pierwszych osad w okolicach Szczańca (prawidłowa nazwa Sczaniec) sięgają już schyłkowego paleolitu (od 12 do 8 tys. lat p.n.e.). Bogate ślady osadnictwa kultury łużyckiej (1300 – 400 lat p.n.e.) rejestrowane są szczególnie w kompleksie: Myszęcin – Brójce i Szczaniec (szerzej strefa Gniłej Obry). Na obszarze naszego zamieszkania znajdują się interesujące obiekty grodowe: Myszęcin (VIII – IX w.), Dąbrówka Mała i Wilenko – Szczaniec (IX – pocz. X w.). Na podstawie dostępnych danych historycznych oraz archeologicznych ustalono, że obszar Szczańca i okolic, podobnie jak cały okręg świebodziński, został włączony w strefę wpływów państwa Polan jeszcze przed panowaniem Mieszka I i podlegał władcom Wielkopolski do końca XII wieku.

Nazwa miejscowości Szczaniec pojawiła się bardzo wcześnie w źródłach pisanych. Pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1236; w dokumencie wymieniono nazwę miejscowości w brzmieniu – Stans. Najstarsza część Szczańca nosiła nazwę „Baby”, a wywodziła się ona od pogańskiej bogini o tym imieniu. Powyższy fakt wskazuje na możliwość istnienia miejsca kultu bogini „Baby” na obszarze miejscowości. Początki Szczańca łączą się zapewne z odległymi czasami. W dokumencie z roku 1291 występuje po raz pierwszy wzmianka o kościele w Szczańcu. Początki świątyni i parafii sięgają odległych czasów. Fundacja kościoła pochodzi prawdopodobnie z pierwszej, a z całą pewnością z drugiej połowy XII wieku. Kościół w późniejszym okresie otrzymał tytuł św. Anny. Jedna z tradycji – podania, wyjaśniająca nazwę miejscowości, wywodzi ją od wezwania kościoła (łac. ad Sanctam Annam) – skrót Stan, z czasem Staniec, Sczaniec. Inna interpretacja nazwy w języku polskim to: Szaniec lub Stanica.

Szczaniec był siedzibą rodową wielkopolskiego rodu Dryjów (herbu Dryja), a następnie od roku 1311 i 1322 przeszedł w ręce Sczanieckich (herbu Ossorya). Ród ten podzielił się na dwie gałęzie: niemiecką i polską, ostatnia przetrwała do dnia dzisiejszego. Według tradycji rodzinnej ród von Stentschów był w Szczańcu od roku 1293.

W 1335 roku obszar Szczańca został ostatecznie włączony do Śląska i wyłączony z kasztelanii zbąszyńskiej. Od tego momentu przynależność polityczna Szczańca na przestrzeni wieków, podobnie jak Śląska, ulegała różnorodnym zmianom. Szczaniec pełnił rolę miejscowości granicznej z Królestwem Polskim do końca istnienia I Rzeczypospolitej. Granica między enklawą świebodzińską a Królestwem Polskim w rejonie Szczańca przebiegała Kanałem Gniłej Obry. Pobliski Boleń (Bolewiny) należał do terytorium państwa polskiego. Z miejscowości wchodzących obecnie w skład gminy Szczaniec po stronie granicy polskiej leżał Koźminek i Brudzewo. W 1436 roku Rafał Sczaniecki wzniósł zamek zwany „białym dworem”, który pełnił rolę twierdzy granicznej. Został on zniszczony przez Szwedów w czasie wojny trzydziestoletniej w 1637 roku. Zamek znajdował się na miejscu istniejącego prawdopodobnie wcześniej grodziska stożkowego. W XV wieku przedstawiciele rodu Sczanieckich zajmowali wysokie stanowiska w Księstwie Głogowskim, w skład którego wchodził Szczaniec, stąd ich pozycja uległa znacznemu wzmocnieniu w okręgu świebodzińskim.

W okresie reformacji Szczaniec staje się jednym z pierwszych ośrodków luteranizmu w okręgu świebodzińskim. Pierwszym protestanckim kaznodzieją w Szczańcu został w 1538 roku Martin Fechner, który odbył studia teologiczne w Wittenberdze pod kierunkiem Marcina Lutra. Z rokiem tym parafia odpadła od Kościoła rzymskokatolickiego. Wymieniony duchowny od roku 1541 został pierwszym kaznodzieją protestanckim w Świebodzinie.

W 1572 roku Jerzy IV odstąpił część Szczańca swojej stryjence, Dorocie Knobelsdorffównie, nabywając dobra Łagowiec, Bukowiec i Dąbrówka. Z gałęzi zapoczątkowanej przez Jerzego IV wywodził się m.in. Ludwik Paweł Sczaniecki (adiutant i wykonawca testamentu generała Jana Henryka Dąbrowskiego) i Emilia Sczaniecka.

Około 1570 roku w Szczańcu zostaje wzniesiony obecny kościół w stylu późnogotyckim. Posiada on ciekawe rozwiązanie wnętrza, co wpływa na jego odmienność w porównaniu z kościołami gotyckimi występującymi na Ziemi Świebodzińskiej (w rozumieniu pewnego ukształtowanego okręgu). W drugiej połowie XVI wieku został również rozbudowany przez Eustachego (ostatniego przedstawiciela rodu von Stentschów) pałac nazwany „środkowym dworem” na obszarze Szczańca Środkowego (Mittel – Stentsch). Istniał również „czerwony dwór” (Roten Hof) w sąsiedztwie tego ostatniego. Z „czerwonym dworem” w latach 1619 – 1719 związany był majątek, który wyodrębniono ze Szczańca Górnego (Ober Stentsch).

Z biegiem czasu w wyniku podziału ziemi w Szczańcu doszło do powstania 3 majątków: „Ober Stentsch”, „Mittel Stentsch” i „Klosterhof” (klasztorny). Po wygaśnięciu linii von Stentschów do właścicieli działów ziemi w Szczańcu, obok rodu von Knobelsdorffów, należał ród von Hohendorffów (od poł. XVIII wieku). W miarę upływu czasu wśród posiadaczy majątków w Szczańcu znalazły się następujące rodziny: von Gersdorffs, Sydows, Kalckreuths, Massows i Hunke.

W latach 1628 – 1634 kościół w Szczańcu został przekazany Kościołowi rzymskokatolickiemu. Burzliwe wydarzenia wojny 30 – letniej spowodowały ponowne przejęcie kościoła przez protestantów. W 1654 roku nastąpił ponowny zwrot kościoła katolikom. Z chwilą przywrócenia parafii Szczaniec Kościołowi katolickiemu, przechodzi ona, w ramach dekanatu świebodzińskiego, pod jurysdykcję biskupów wrocławskich. W ten sposób doszło do zerwania odwiecznych więzów z diecezją poznańską. Nastąpiło zrównanie granic diecezji z granicami państwa.

Z chwilą zagarnięcia Śląska w 1740 – 1741 roku przez Prusy, Szczaniec również dostaje się we władanie tego państwa. Przynależność Szczańca do Prus, a następnie do Brandenburgii (od roku 1817) w ramach utworzonego powiatu sulechowsko – świebodzińskiego oraz antykatolicka polityka wymienionych władz państwowych przyczyniły się w znacznym stopniu do upadku katolicyzmu na terenie parafii. W 1825 roku pożar uszkodził szczaniecki kościół (z okresu odbudowy pochodzą dwie górne kondygnacje wieży z hełmem). Po odbudowie kościół przeszedł w ręce protestantów, co nastąpiło w roku 1845.

Ważnym wydarzeniem w historii Szczańca było otwarcie w roku 1870 linii kolejowej Poznań – Frankfurt biegnącej przez teren miejscowości. W latach 1870 – 1880 wzniesiono obecnie istniejący pałac, który około roku 1920 poddany został rozbudowie.

Początki budynku, w którym znajduje się Zespół Szkół w Szczańcu, sięgają lat 80- tych XIX wieku. W nowo wybudowanym obiekcie szkolnym w roku 1882 rozpoczęła działalność parafialna popołudniowa szkoła ewangelicka. W momencie rozpoczęcia pracy posiadała ona dwa oddziały z jednym nauczycielem. Z upływem lat zwiększyła się liczba oddziałów i nauczycieli (rok 1896 – 3 klasy, 2 nauczycieli; 1902 – 4 klasy, 3 nauczycieli).

Dzieje Szczańca obfitowały w bogate i interesujące wydarzenia, na kształt których zasadniczy wpływ miało położenie miejscowości w strefie pogranicza polityczno – kulturalnego. Z tego też względu nasze miejsce zamieszkania posiada złożoną, a zarazem wyjątkową, historię.